hamid Skandar Mukhtar

Hamid Skandar Mukhtar

welcome to our website

welcome to our website

۱۳۹۰-۰۴-۱۸

برای دکتر عبدالرحمان قاسملو


"کسی که مثل هیچ کس نیست "
نوشته شده توسط: باران میلان
در "گوشه" ای از زمان
در "لحظه" ای از مکان
در "کنج" هویتی به غارت رفته


در برگی از تاریخی "تجزیه" گشته و
در مرزی از جغرافیایی "تحریف" شده
از دامان مادر دهر
در خانه ای متمول
در خانه ای بی درد
دردمندترین
مرد دنیا زاده شد
تا
دردهای جهان را
در کوله ی عقایدش بگذارد و
کوه به کوه آن را به مقصد
"آزادی" بر خود آوار کند.
"کسی که مثل هیچ کس نیست "
این جمله ی مانا را
بی شک
اگر فروغ نمی گفت
که بی شک
من
روزی
در گوشه ای از مکان
در لحظه ای اززمان
در کنج هویت به غارت رفته ام
در برگی از تاریخ͵ چهار پاره شده ام
در مرزی از جغرافیای تجزیه شده ام
آن را
برای مردی
و تنها برای او
که مثل هیچ کس نیست می گفتم.

ببار ای ابر تیره ی بد خلق.
بزای ای مادر نازای گیتی
دوباره ی او را.
چه بیهوده
چشم به دامان سترون͵ تو
دوخته ایم
تا
شاید آبستن ͵ دوبار ه گی
باشی .....

این قلم را
که بردارد و با آن
بنویسد :
آ
ز
ا
د
ی
بنویسد :
ب
ر
ا
ب
ر
ی
بنویسد:
د
م
ک
ر
ا
س
ی
وبمیرد برای همه ی آنچه
گفت و نوشت.
بار این تفنگ را که بردوش کشد و
آنکه دست بر شانه ی
این






پیشمرگ جوان بگذارد
کدام جاودانگی ست
لبخند ͵ جاوید͵ کدام نگار ͵
به یادگار مانده ای
راه͵ اخم بر پیشانی͵ نا امیدی ببندد !
چه کسی این جاده را قدر͵ او
رفته است
تا این راه دراز را
میانبری بجوید
نه برای ما
که برای جهان .
نه برای دوست
که برای دشمنش هم
که برای عاشقش هم.

این اسب چرا بی سوار است
این کلاس درس چرا خالیست
چرا پشت این میز گرد͵ بحث کسی نمی نشیند
چرا کسی دانش ورق زدن این کتاب را ندارد
چرا در کوههای زاگرس پارتیزانی نیست
چرا ما آنقدر چشم به راه͵ کردستان مانده ایم !.
چرا.................

کسی که مانند هیچ کس نیست
تنها یک بار می آید
تا رد پایی به عمق تاریخ
بگذارد و
بگذرد
بی آن که
نه یادش و نه راهش
برای آنانکه در نیم کردن اش کوشیدند
"دو نیم" شود .
زیاتر بزانە ....

۱۳۹۰-۰۳-۰۲

گرینگی بوونی ئه‌نجومه‌نی به‌رزی راگه‌یاندن له‌ هه‌رێمی كوردستاندا

نووسین: حەمید ئەسكەندەر موختار
 

لە جیهانی ئەمرۆدا، پێشكەوتنە بەدەست هاتووەكان لە تەكنۆلوژیای زانیاری، پێوەندیی جیهانیی زۆر ئاسان كردووە، بە چەشنێك كە لە سنوورە نەتەوەییەكان تێپەڕ بوونە ‌و كاریگەرییەكی زۆریان خستووەتە سەر سیاسەتە گشتییەكان، روانین ‌و هەڵسوكەوتی مرۆڤەكان، بەتایبەتی منداڵ‌و لاوەكان كە بە بەڕێوەبەری داهاتووی وڵاتەكان دێنە ئەژمار.كۆمه‌ڵناسان باوەرمەندن كەمێدیاكان دەتوانن بایەخە بنەڕەتییەكانی شوناسی كۆمەڵگا بخەنە ژێر كاریگەریی خۆیان. واتە مرۆڤەكان دەتوانن بە بەكارهێنان‌و كەڵك وەرگرتن لە دەزگاكانی ڕاگەیاندن، كاریگەریی ئەرێنی‌و نەرێنی بخەنە سەر بیروبۆچوونەكانی خەڵك. كەواتە دەتوانین بڵێین كە مێدیاكان رۆڵێكی بنەڕەتی‌و كاریگەریان هەیە لەسەر پێوەندیی كۆمەڵایەتی‌و گۆرینی روانگەی تاكەكانی جڤاك.
ئه‌ركی راگه‌یاندن له‌جیهانی سێهه‌مدا جیاوازه‌له‌گه‌ڵ ئه‌ركی راگه‌یاندن له‌جیهانی یه‌كه‌م و دووهه‌م. بۆیه‌به‌رای من بوونی ئه‌نجومه‌نێكی به‌رزی راگه‌یاندن له‌هه‌رێمی كوردستاندا به‌مه‌به‌ستی به‌رێوه‌بردنی چه‌ند ئامانجگه‌ڵێك وه‌كوو دانانی چوارچێوه‌ی راگه‌یاندن، دیاركردنی پره‌نسیپه‌كانی راگه‌یاندن، پابه‌ندبوون به‌یاسا، پێك هێنانی ده‌رفه‌تی ئازادی كه‌خالێكی زۆر گرینگه‌، به‌ره‌نگاریكردن له‌رۆژنامه‌نووسان، رووبه‌رووبوونه‌وه‌له‌گه‌ڵ مه‌ترسییه‌كانی دژی وڵات، ئاكادیمیكردنی ده‌زگاكانی راگه‌یاندن،په‌روه‌ده‌كردنی  راگه‌یاندنكار و... زۆر زۆر پێویسته.
ئه‌و خاڵه‌ی كه‌ئێمه‌له‌نێو ئه‌و كۆمه‌ڵه‌خاڵه‌كانی سه‌ره‌وه‌دا ده‌ستنیشانمان كردووه‌تاكوو له‌سه‌ر بدوێن بریتییه‌له‌خاڵی كۆتایی واته‌په‌روه‌رده‌كردنی رۆژنامه‌نووسان و راهێنانیان به‌شێوه‌یه‌كی پرۆفشۆناڵ و ئاشناكردنیان له‌گه‌ڵ ئه‌ركه‌كانیان. چوونكه‌هه‌روه‌كوو ئه‌لبرت. ل. هستر ده‌ڵێت: "رۆژنامه‌نووس چه‌نده‌به‌شێوه‌یه‌كی پرۆفشۆناڵ و باشتر پیشه‌كه‌یان فێر بن، ئه‌وه‌نده‌ده‌توانن خۆینه‌ران بۆ لای خۆی رابكشێت له‌وه‌ی بێت و باسی دڵداری ئه‌ستێره‌یه‌كی سینه‌مایی رۆژئاواییان بۆ بكات."  راهێنانی رۆژنامه‌نووسان له‌وڵاتی ئێمه‌دا كه‌ده‌چێته نێو‌خانه‌ی جیهانی سێهه‌مدا زۆر گرینگه‌، چوونكه‌جیاوازیه‌كی سه‌ره‌كی هه‌یه‌‌ كه‌رۆڵی رۆژنامه‌نووسانی جیهانی سێهه‌م له‌جیهانه‌كانی تر جیا ده‌كاته‌وه كه‌ئه‌ویش ‌بریتییه‌له‌وه‌ی كه‌ئه‌وان بۆ وڵاتێك یان كۆمه‌ڵگایه‌ك ده‌نووسن كه‌له‌سه‌ره‌تای گه‌شه‌كردندایه‌، رۆژنامه‌نووس له‌جیهانی سێهه‌مدا رۆژانه‌له‌گه‌ڵ جیهانێكدا هه‌ڵسوكه‌وت ده‌كات كه‌له‌حاڵه‌تی گۆرانی به‌رده‌وامدایه‌. به‌تایبه‌تی له‌وڵاتی ئێمه‌كه‌تازه‌هه‌ناسه‌ی ئازادی ده‌چێژت، پێویسته‌رۆژنامه‌نووسان فێری ئه‌وه‌بكرێن كه‌چۆن رۆل بگێرن له‌سه‌ر هاولاتییه‌كه‌یان تاكوو زیاتر هه‌ست به‌به‌رپرسایه‌تی بكه‌ن له‌چاو هاوكارانی خۆی له‌وڵاته‌پێشكه‌وتووه‌كاندا.
مه‌هاتما گاندی سه‌باره‌ت به‌ئه‌ركی رۆژنامه‌نووسان له‌جیهانی سێهه‌مدا ده‌ڵێت:" رۆژنامه‌نووسان سێ ئه‌ركی سه‌ركیان له‌ئه‌ستۆیه‌كه‌بریتین له‌:
1ـ ورووژاندی چه‌ند هه‌ستێكی تایبه‌تی باش و په‌سه‌ند لای ئه‌ندامانی میلله‌ت.
2ـ خستنه‌رووی ئه‌و ناته‌واییه‌به‌ربڵاوانه‌كه‌هه‌ن و رسوایان بكات به‌بوێری و ئازایانه‌.
3ـ تێگه‌یشتنی‌رۆژنامه‌نووسان له‌هه‌ستی گه‌ل و خستنه‌روویان."
هه‌موو ئه‌مانه‌ده‌گه‌رێته‌وه‌سه‌ر گرینگی رۆڵی رۆژنامه‌نووس، چوونكه‌به‌راستی رۆژنامه‌نووس ئه‌و تواناییه‌ی هه‌یه‌كه‌وا له‌خه‌ڵك بكات كه‌بیر بكات و پیێ بكه‌نێت و بگریت. له‌وڵاته‌رۆژئاواییه‌كاندا زۆرێك له‌رۆژنامه‌نووسان باوه‌ڕێكی ته‌وایان لا دروست بووه‌كه‌مرۆڤ ده‌گاته‌پله‌یه‌كی به‌رز. گه‌ر ئێمه‌ئه‌و باوه‌ڕی ئه‌وان جێبه‌جی بكه‌ین به‌سه‌ر خۆماندا، ئه‌و له‌تواناماندا ده‌بێت كه‌سه‌ركه‌وتن به‌ده‌ست بخه‌ین به‌سه‌ر هه‌موو كۆسپه‌كاندا كه‌رێگه‌ی ئه‌وه‌مان لێده‌گرێ كه‌ژیانێكی باشتر و ته‌واوتر ده‌سته‌به‌ر بكه‌ین. ئه‌گه‌ر وڵاتی ئێمه‌ببێته‌خاوه‌ن ئه‌نجومه‌نی باڵای راگه‌یاندن، ئه‌م ئه‌نجومه‌نه‌ده‌توانێت و ده‌بێت هه‌ستێت به‌‌دامه‌زراندنی ناوه‌ندێكی پرۆفشۆناڵ و زانستی. ناوه‌ندێك كه‌له‌له‌لایه‌ن كه‌سانی راگه‌یاندكار و شاره‌زا له‌سه‌ر زانستی راگه‌یاندن و ئه‌ركه‌كانیه‌وه‌رێوه‌به‌ری بكرێت،  تاكو به‌م شێوه‌یه‌بتوانن رۆژنامه‌نووسانی‌وڵاتی ئێمه به‌چه‌شنێك په‌روه‌ده‌بكه‌ن كه‌گرینگی بده‌ن به‌كاروباری خه‌ڵك له‌كۆمه‌ڵگادا، هه‌روه‌ها گرینگی بده‌ن به پێداویستی و هیوا و ‌ئاوات و ئه‌و شتانه‌ی كه‌جێگای مه‌ترسین بۆ هاوڵاتیان و به‌نووسینی وتار له‌سه‌ر ئه‌م بابه‌تانه‌كێشه‌و ئاوات و داخوازییه‌كانی خه‌ڵك بخه‌نه‌به‌ر چاوی خه‌ڵك و سه‌ركرده‌سیاسییه‌كانیان، واته‌ته‌نیا زانیاری نه‌خاته‌به‌رده‌ست خوێنه‌ران، به‌ڵكوو پاڵییان پێوه‌بنێ بۆ لای سه‌ره‌وه‌واته‌بۆ سه‌ركردایه‌تی كۆمه‌ڵ و ده‌وڵه‌ت.
 هه‌بوونی رۆژنامه‌نووسی پرۆفشۆناڵ له‌وڵاتی ئێمه‌دا زۆر زۆر پێویسته‌، رۆژنامه‌نووسێك كه‌به‌ته‌واوه‌تی پابه‌ند بێت به‌یاسا و رێسای راگه‌یاندن و ئه‌خلاقی رۆژنامه‌وانی و داب و ئه‌ده‌ت و باوه‌ڕییه‌كان خه‌لك و رێزیان لێ بگرێت، كه‌سێك كه‌ته‌نیا باس له‌مافی خۆی نه‌كات، به‌ڵكوو شاره‌زایی ئه‌ركه‌كانی خۆیشی بێت. كه‌سێك كه‌رۆل بگیرێت له‌ئاراسته‌كردن و هاندانی وڵاتیان به‌ره‌و پێشه‌وه‌. ئیراده‌یان له‌لا دروست بكه‌ت، له‌حاڵه‌تی كۆیله‌بووندا رزگاریان بكات به‌جورێك كه‌خۆیان ببن به‌خاوه‌ن بیرو رای جیاواز و سه‌ربه‌خۆ بن و هه‌ست به‌به‌رپرسایه‌تی بكه‌ن. رۆژنامه‌نووسێك كه‌ هه‌ستی خۆلیا بوون به‌نیشتمان لای وڵاتیان دروست بكات، به‌شدارییان پێی بكات له‌دیاری كردنی چاره‌نووسی خۆیان و ئاگادارییان بكات له‌سه‌ر ئه‌رك و ماف و ئامانجه‌كانیان. رۆژنامه‌نووسێك كه‌ئه‌ركی خۆی وه‌كوو ئه‌ركی پۆلیسێك نه‌ببینێت، ئازادی چاپه‌مه‌نیی بۆ گه‌یشتن به‌ئامانجه‌كانی خۆی به‌كار نه‌هێنێت، به‌رپرسایه‌تی گشت نووسراوه‌كانی خۆی له‌ئه‌ستوو بگرێت، بێ حورمه‌تی به‌كه‌س نه‌كات، رووداوه‌كان گه‌وره‌نه‌كات، جگه‌له‌به‌رپرسایه‌تی خۆی هیچ به‌رپرسایه‌تی تر له‌ئه‌ستوو نه‌گرێت، له‌ئامراز و كه‌ره‌سته‌كانی نه‌یاسایی بۆ گه‌یشتن به‌زانیاری كه‌ڵك وه‌رنه‌گرێت، دزیی ئه‌ده‌بی نه‌كات، ناوی ئه‌و كه‌سانه‌ی كه‌له‌نووسینه‌كانی كه‌ڵكی وه‌رگرتووه‌، باس ب‌كات، داوای گرتنی كاری هیچ یه‌ك له‌هاوكارانی خۆی نه‌كات، ره‌مز و رازه‌پیشه‌ییه‌كانی خۆی بپارێزێت.
به‌داخه‌وه‌به‌هۆی نه‌بوونی رۆژنامه‌نووسانی ئاكادمیك، ‌هه‌ندێك له‌و به‌ناو رۆژنامه‌نووسانه‌ئامرازی راگه‌یاندن به‌كار ده‌هێنن بۆ گه‌یشتن به‌ئامانجگه‌ڵێك كه‌نه‌له‌به‌رژه‌وه‌ندی خۆیاندایه‌و نه‌له‌به‌رژه‌وه‌ندی گه‌ل و نیشتماندایه‌. ئه‌مه‌ش مه‌ترسییه‌كی گه‌وره‌یه‌كه‌هه‌ره‌شه‌له‌به‌رژه‌وه‌ندییه‌نیشتمانییه‌كانمان ده‌كات و رۆخسارێكی ناشرین له‌وڵاتی ئێمه‌له‌ئاستی نێونه‌ته‌وه‌ییدا پیشان ده‌دات.
سه‌رچاوه:
1 : منشور وظایف حرفه ای روزنامه نگاران فرانسه ( جارنامه‌ی ئه‌ركه‌ پیشه‌ییه‌كانی رۆژنامه‌وانانی فه‌رانسه‌) ئاماده‌كردنی عه‌لی وه‌لیپوور
2: پرتووكی رابه‌ری رۆژنامه‌نووسی له‌جیهانی سێهه‌مدا، نوسینی ئه‌لبرت. ل. هستر
زیاتر بزانە ....

۱۳۹۰-۰۱-۳۰

پێویستی بوونی شارێكی ئەلیكترونیكی لە هەرێمی كوردستاندا


ئامادەكار:حەمید موختاری

ئەمرۆكانە بەهۆی ئەو پێشكەوتنانەی كە لە بواری تەكنولوژیایی زانیاریدا پێك هاتوون، بە تەواوەتی ئالوگورییان بەسەر پێوەندییە جیهانییەكان هێناوە بە بەراوردكردن لەگەل نیو سەدە لەمەو پێش،بەتایبەتی پاش داهێنانی ئینتەرنێت كە وەكوو یەكێك لە گەورەترین دەستكەوتە جیهانییەكان لە ساڵی 1960 بەرهەم هینرا.
هەرچەندە ئەم تەكنۆلۆژیایە گەیشتووتە هەرێمی كوردستانیش، بەڵام بەگویرەی پێویست لە تەكنولۆژیایە كەڵك وەرناگیرێت. بۆ نموونە یەكێك لە سوودانە  هەر گرینگانەی  كە دەتوانیین لە ئینتەرنێت وەربگرین بریتیە لەوەی كە دەتوانین زۆربەی كاروبارەكانی حكوومی‌و ئیداری لە رێگای ئەم تورە جالجالوكیەوە ئەنجام بدەین ‌و هەم لە رووی ئابووری‌و كاتەوە پاشكەوتی باشمان هەبێ‌و هەم ئاست‌و كوالیتی خزمەتگوزارییەكان بەرز كەینەوە‌و خزمەتی زیاتر بە گەلەكەمان‌و وڵاتەكەمان بكەین. واتە دامەزراندنی شارێكی ئەلیكترۆنیكی. بۆ پێك هێنانی شارێكی ئەلێكترونیكیش پێویستە سەرمایەكی باشی ئابووری تەرخان بكرێت‌و لە لایەن حكوومەتیشەوە پشتگیری لەم پرۆژەیە بكرێت. هەروەها پێكهێنانی ئەم شارە كە لەبەرژەوەندی گشت گەلەكەماندایە، پێویستە كە چەندین هەنگاوی گرینگ لەم پێوەندییدا هەڵبگیرت كە لەم راپۆرتەدا ئیشارەی پپێ دەكەین.



بەڵام لە قۆناغی یەكەمدا بەپێویست دەزانم پێش ئەوەی كە باس لە شاری ئەلیكترۆنیكی بكەین‌و تایبەتمەندییەكانی بخەینەروو، پێشتر باسێكی كورت لەو تەكنولۆژیایە كە بناغەی پێكهێنانی ئەم شارە یە  واتە ئینتەرنێت، بكەین.

ـ پێناسەی ئینتەرنێت:

وشەی ئینتەرنێت (Internet) لە رووی زمانەوانییەوە لە دوو بەش پێك هاتووە، یەكەمیان Inter بە واتای چوونە ناو و Net بە واتای تور كە لە دەستەواژەی (International Network) واتە توڕی زانیاری جیهانییەوە وەرگیراوە. ئینتەرنێت بە گەورەترین سیستەم دێتە ئەژمار كە تاكوو ئێستا بە دەستی مروڤ بەرهەم هێنراوە. ئەم توڕە گەورەییەی جیهانی كە لە سالی 1960 لە  لایەن یەكێك لە ئەندازیاراتی وەزارەتی بەرگری ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئامریكاوە بەرهەم هێنراو توانیان كۆمپیوتەری زانكۆی كالیفورنیا بیبەستنەوە بە كۆمپیتوری ناوەندی پەیمانگای ستانفورد بو لێكۆلینەوەكان لە نزیك Palo Alto ‌و  تەنیا چەند كومپۆتری پێكەوە دبەست‌و لە رووبەرێكی تەسك دا بەكار دەهات، پاشان لە ماوەیەی كەمدا هێدی هێدی پەرەی سەند تاكوو لە سەرەتاكانی ساڵی 1990زایینی، ئینتەرنێت وەكوو تورێكی گشتی‌و جیهانی لێهات.
بۆیە ئەمرۆكانە زۆرن ئەو وڵاتانەی كە ئینتەرنێت بەكار دەهێنن بە مەبەستی پێشكەشكردنی خزمەتگوزاری راپەراندنی كاروباری ئیداری‌و حكوومی، ئەمەش كاریگەرییەكی زۆری هەبووە لەسەر كەم كردنەوە كات و راپەراندنی كاروباری وڵاتیان بە كوالیتیەكی زۆر بەرزەوە. وڵاتگەلێك كە كارەكان بەشێوەیەكی كۆمپیۆتەری ئەنجام دەدرێن و لە شێوازی سونەتی بوون خۆی دوور دەخەن. ئێستاكانەش بەشێكی زۆر لە شارەكانی وڵاتان، نەمازە وڵاتە پێشكەوتووەكان بە شیوەی كۆمپیوتەری بەرێوە دەچن، بەڵام شارێكی ئەلیكترونی بریتییە لە شارێكی 24 كاتژمێری، شارێك كە بە شێوەیەكی 24 كاتژمێری خزمەتگوزاری پێشكەشی وڵاتیان دەكات.
ئەوەی كە لێرەدا مەبەستمانە باسی لێبكەین بوونی رۆلی ئینتەرنێت و تەكنولۆژیایی سەردەمە لەسەر راپەراندنی كاروباری حكوومی‌و پێكهێنانی حكوومەتێكی ئەلەكترونیكی لە وڵاتەكەمان واتە كوردستان. هەرچەند ئینتەرنێت خاوەن تایبەتمەندگەلی زۆر بەهێز و بەسوودە و دەتوانێت یارمەتیدەریكی زۆر باش و پوزەتیڤ بێت بۆ پێشكەشكردنی خزمەتگوزاری بۆ وڵاتیان و پێشخستنی وڵات، كەچی بەداخەوە هێشتا ئەم تەكنولۆژیایە نەیتوانییە لە وڵاتی ئێمەدا رۆلی خۆی بە باشی ببینێت، ئەمەش بۆتە هۆی درۆست بوونی چەندین كەند‌و كوسپ لەبەردەم پێشكەشكردنی خزمەتگوزاری و پێشخستنی وڵات لە هەموو لایەنێكی ئابووری، سیاسی، كۆمەڵایەتی، كولتووری‌و....

ـ پێناسەی  شاری ئەلیكترۆنیكی:

شاری ئەلیكترونیكی بریتییە لەو شارەی كە گشت كاروبارەكانی وڵاتیان وەكوو خزمەتگوزای‌و  سرویسە دەوڵەتییەكان‌و رێكخراوەكانی بەشی تایبەتی بەشێوەیەكی Online و  24 كاتژمێری لە 7 رۆژی حەوتوودا و بە كوالیتی‌و ئەمنیەتێكی بەرزەوە و لە رێگای بەكارهینانی ئامرازەكانی تەكنولۆژیایی زانیاری‌و پێوەندیكردن ئەنجام دەدرێت. یان بە واتەیەكی تر دەتوانین بڵێن كە لە شارێكی ئەلیكترۆنیكی گشت خزمەتگوزارییە پێویستەكانی هاوڵاتیان لە رێگەی تورەكانی گەیاندنی زانیاری دابین دەبێت.
بەم شێوەیە ئیتر هیچ پێویستییەك بە حەرەكەتی فیزیكی وڵاتیان بۆ بەدەستخستنی خزمەتگوزارییەكانی دەوڵەت‌و ناوەندەكانی تایبەتی نامینێ. لەم شارە ئەلیكترونیكییەدا ئیدارەكانی دیجیتالی جیگری ئیدارەكانی فیزیكی دەبن‌و دەزگاكانی وەكوو شارەوانی، گواستنەوە و وەزارەتی پەروەدە، وەزارەتی خوێندنی باڵا،.... زۆربەی خزمەتگوزارییەكانی خۆیان بە شێوەیەكی مەجازی یان بە بەكارهێنانی ئەو ئیمكاناتانەی كە ICT دەخاتە بەردەستیان، پێشكەشی وڵاتیانی خۆیان دەكەن
لە شارێكی ئەلیكترۆنیكیدا گەیشتنی ئەلیكترۆنیكی وڵاتیان بە شارەوانی، ئیدارەكانی دەوڵەتی، بونگاهەكانی ئابووری‌و گشت خزمەتگوزارییەكانی كولتووری‌و تەندرۆستی شاری بە شێوەیەكی 24 كاژمێری دابین دەكرێت.
هەڵبەت شارێكی ئەلیكترۆنیكی داهێنان یان پیشنیارێكی نوێ نییە، بەڵكوو راستییەكە كە بەپێی پێویستی جێگای خوی دەكاتەوە، ئەگەر ئێمە ئەمرۆ چاوەكانمان لەسەر ئەم پێویستیە بیبەستین‌و پشت گوی بخەین، سبەرۆژی دەبێ بە دانی نرخێكی زۆرتر هەنگاو بۆ جیبەجیكردنی ئەم پێویستەیە هەڵگرین.

ـ هاوڵاتی ئەلیكترونیكی:

كەسێك كە كە توانایی بەكارهینانی تەكنولوژیایی زانیاری لە پێناو جیبەجیكردنی كاروباری رۆژانەی خۆیدا هەبێ و بتوانێت لە خزمەتگوزارییە ئەلیكترۆنیكیەكانی شارێكی ئەلیكترۆنیكی كەڵك وەربگرێت.

ـ تایبەتمەندییەكانی شاری ئەلیكترۆنیكی:

شارێكی ئەڵێكترۆنیكی چەندین تایبەتمەندی باشی هەیە كە ئێمە لێرەدا ئاماژە بە گرینگترینیان دەكەین. لە شارێكی ئەلێكترۆنیكیدا
ـ كاری هاولاتیان ئاسانتر دەبێت.
ـ ئەگەر كارەكان لە نێو ماڵدا ئەنجام بدرێت، ترافیك كەمتر دەبێت ئەمەش یارمەتیدەرە بۆ كەمبوونەوەی ئاسیتی پیسبوونی ژینگە.
ـ خێرایی كار بەرزدەبێتەوە.
ـ شار خەلەوەتر دەبێت ‌و رەنگە بە جورێن كوالیتی ژیانی خەڵك باشتر بێت.
ـ دیقەت و وردبوون لە كارەكان زیاتر دەبێت.
ـ گەندەڵی ئیداری كەم دەبێتەوە.
ـ پاشكەوتكردنەوەی كات‌و هێز.
ـ زیادبوونی سەرمایەدانان لە ئەنجامی فراوانبوونی پێوەندییە جیهانییەكان.
ـ پاشكەوتكردنەوە سووتەمەنی وەكوو بەنزین‌و گازوییل
ـ زیادبوونی دەرفەتی كار‌و باشتربوونی سیستەمی رێوەبەری.
ـ پێشكەشكردنی خزمەتگوزاییەكان بەشیویەكی باشتر.
ـ دابەشكردنی دادپەروەرانەی ئیمكانات‌و كەرەستەكان.
هەروەها لە گرینگترین كاریگەرییەكانی كولتووری شاری ئەلیكترونیكی بریتیین لە:
ـ گەیاندنی زانیاری
ـ بڵاوبوونەوەی بڵاكراوە ئەلیكترونییەكان بۆ هاوڵاتیان.
ـ پەروەردەكردنی مەجازی
ـ پێكهێنانی كتێبخانەی دیجیتاڵی.
ـ بەرزكردنەوەی ئاستی خوێندەواری.

ـ چالاكییەكانی شاری ئەلیكترونیكی:

زۆربەی ئەو چالاكییانەی كە لە شارە نورماڵەكاندا ئەنجام دەدرێت، دەكرێ لە شارە ئەلكیترونییەكانیشدا ئەنجام بدرێت و تەنانەت دەتوانیین بڵین كە لە شارە ئەلیكترونییەكاندا ئەم كارانە بە شێوەیەكی راحەترو ئاسانتریش ئەنجام دەدرێن. هەندێك لە چالاكییەكانی شارێكی ئەلیكترونیكی بریتین لە:
1ـ چالاكییە بانكییەكان: وەكوو دانی فاكتوری پارە، هەڵگترنی پارە لە بانك‌و گواستنەوە پارەو ...
2ـ چالاكییە ئیدارییەكان: وەكوو تۆماركردنی بەڵگەكان، داواكردنی پاسپۆرت‌و...
3ـ چالاكییە بازرگانییەكان: وەكوو كڕین‌و فرۆتنی شمەك، میوزیك، فیلم‌و خواردەمەنییەكان
4ـ بەدەستخستنی زانیاری: هەواڵ، رۆژنامەكان، بڵاوكراوەكان، رەوشی كەش‌و هەوا، ترافیكی شار، كاتژمێری فڕینی باڵافرەكان‌و...
5ـ چالاكییە زانستییەكان: لێكۆلینەوە سەبارەت بە پرۆژەكان، بەدەستخستنی وتارەكان، بەدەستهێنانی سەرچاوەكانی جێگای باوەر، كتێبخانەكان‌و كتێبەكان‌و نووسراوە نوێیەكان.
6ـ چالاكییە پەوەردەییەكان: قۆتابخانە، زانكو و گشت ناوەندەكانی تری پەروەردەهی.
7ـ چالاكییە سیاسییەكان: بەشداریكردن لە هەڵبژاردنەكان، دانی پیشنیار بۆ پەرلەمان.
8ـ چالاكییەكانی سەفر: كرینی بلیتی سەفەر، دابینكردنی ژووری هوتیل‌و بەكرێ گرتنی ئوتومبیل.
9ـ  گەران بە دوای كار و داواكردنی كار: ئاگاداربوون لە دەرفەتەكانی كاری، پڕكردنی فورمی داواكردنی كار، ناردن‌و وەرگرتنی ئەنجامی.
10ـ چالاكییە دەرمانییەكان: سەردانكردنی پزیشك، بەدەستخستنی زانیاری نوی پزیشكی.

ـ بەربواری شارێكی ئەلیكترونیكی:

شارێكی ئەلیكترونیكی بە شیوەیەكی ئیدەئال لە ژێر سایەی دەولەتێكی ئەلیكترۆنیكی پێك دێت. لەم شارەدا هاوڵاتیان بۆ بەدەستخستنی پێویستییەكانیان، لەگەڵ ناوەندگەلی جواروجور پێوەندی دەگرن. لەم شارەدا بە بەهۆی ئەو پێشكەوتنەی كە لە IT و ICT پێك هاتوون، پێوەندییەكان لە رێگای ئەلیكترونیكیەوە ئەنجام دەدرێن. لەم شارەدا دەتوانین بە بەكارهێنانی ئەو كۆمپوترەی كە لە ماڵدا هەمانە، لەگەڵ یەكێك لە سەنتەرەكانی گەیاندنی زانیاری لە هەر كات‌و شوێنێكدا پێوەندی بگرین‌و زانیاری‌و خزمەتگوزارییە پەروەدەییەكان، ئیداری، تەندروستی‌و... بەدەست بخەین.


ـ دروستكردنی شارێكی ئەلیكترونیكی:

بۆ دروستكردنی شارێكی ئەلیكترونیكی پێویستیمان بە جیبەجیكردنی چەند هەنگاوگەلێكە كە بریتین لە:
ـ پێویستە لێكولینەوەیەكی قوول سەبارەت بە كەرەستە و پیتانسیلەكانی كۆمەڵگا ئەنجام بدرێن،  لەم پێوەندییەدا كەڵك وەرگرتن لە ئەزموونەكانی جیهانیش كاریگەری باشی هەیە.
ـ گەشپێدانی ژێربەناكان و پەروەردەكردنی كارمەندەكانی ئیدارەكان یان رێكخراوەكان‌و ئامادەكردنیان بە شیوەیەكی پرۆفشوناڵ تاكوو بتوانن خزمەتگوزارییە ئەلیكترونییەكان پێشكەشی هاوڵاتیان بكەن
ـ بەرێوەبردنی چالاكی بۆ پەروەردەكردنی وڵاتیان و بەكاربەرانی شاری ئەلیكترونیكی وەكوو چوونییەتی بەكارهێنانی كۆمپیوتەر و ئینتەرنێت بەمەبەستی  كەڵك وەرگرتن لە خزمەتگوزارییە ئەلیكترۆنییەكان.
ـ پێشكەشكردن‌و فراوانكردنی خزمەتگوزارییەكان بۆ هاوڵاتیان لە سەر توڕی ئینتەرنێت
لە كوتایی دەبێ داوا دەكەین كە حكوومەتی هەرێمی كوردستان هەموو هێزی خۆی لەم پێوەندییەدا بەكار بخات‌و هاوڵاتیانیش دەبێ ئامادەبوونی خۆیان بە مەبەستی پشتیوانی كردن‌و كەڵك وەرگرتن لەم ئیدەیە نیشان بدەن و رێوەبەران دەبێ لە ژمارەیەكی زۆر لە هێزی مرۆڤی پسپۆر و شارەزا هەڵبژێردێن. دروستبوونی هەر چەشنە گرفتێك لە هەربەشێكی ئەم پرۆژەیە، پرۆژەكە بەرەرووی كێشە دەكات.


 سەرچاوەكان: كتێبی " مبانی اطلاع رسانی ،مدرس : شفیع بهرامیان
زیاتر بزانە ....

داستانی گیلگامێش

وەرگێران: حەمید موختاری

داستانی گیلگامێش
(Gilgamesh)یەكەمین داستانە كە لە مێژووی كۆنەوە بە دەوڵەمەندی ناوەڕۆكی خۆیەوە تاكوو ئێستاش هەر زیندوو ماوەتەوە. ئەم داستانە لە كولتووری رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە میزۆپۆتامیادا سەری هەڵداوە. هەر بە ئاستی كۆنیی مێژوویەكەی، لە رووی ئەدەبی، كۆمەڵایەتی، میتۆلۆژی، هونەری‌و فەلسەفیشیەوە قووڵە. باسكردنی رووداوەكانی داستانی گیلگامێش بەشێوەیەكی كورت، دەبێتە هۆی ونبوونی گرینگی گەوهەری ئەم داستانە. ئەم داستانە وەكوو رووداوێك یان پێشهاتێكی رۆژهەڵاتی، زۆر بەكەمی باسی لێدەكرێت. ئەم داستانە لە سەر خاكی میزۆپۆتامیا نووسراوەتەوە. ژیانی دانیشتوانی كۆنی میزۆپۆتامیا، ئەم راستییە دەردەخەن.
پێویستە بە شێوەیەكی باش، ورد‌و زانستی سەرجەم پێوەندییە قووڵەكانی ئەم داستانە لەگەڵ گشت شارستانیەتەكان ‌و سەردەمەكان‌و هەروەها ژیانی ئەمرۆی ئێمەدا هەڵسەنگاندنی لەسەر بكرێت
.
داستانی گیلگامێش
2800 ساڵ پێش زایین ژیاوە. ئەمرۆكانە داستانی گیلگامێش بۆ سەرجەم زمانە ناسراوەكانی جیهان وەرگێردراوە. داستانی گیلگامێش باس لە بەسەرهاتەكانی گیلگامێش دەكات لەو كاتەدا كە پاشای شاری ئوروكی سۆمەرییەكان بووە. ئەم داستانە بە شێوەیەكی زۆر خۆش خراوەتەوە ڕوو، لە ناوەڕۆكی خۆیدا هەڵگری شێوازێكی فەلسەفی هۆیی نوێ، گەڕانەوە بە دوای ژیانەكی هەرمانی واتە هەتاهەتایی یە و هەروەها باس لە خوێندنەوەیەكی ئەدەبیی دەوڵەمەند ، دۆستایەتی‌و بوێری ‌و شرۆڤە سەرەتاییەكان سەبارەت بە مرۆڤەكان‌و خوداوەندەكان دەكات. لەلایەكی ترەوە تیایدا باس لە رۆلی خوداوەندی ژن‌و گرتنی دەسەڵات لە لایەن پیاوەوە واتا درووستبوونی كۆمەڵگای پیاوسالاری دەكات. بەگشتی ئەم داستانە هەڵگری بابەتی زۆر گرینگە و ئێمەش هەوڵ دەدەین لە لاپەڕەكانی تردا بەشێوەیكی فراوانتر ئەو بابەتانە و بابەتگەلی پێوەندیدار بەم مژارە هەڵسەنگێنین.
بۆی ئەوەی ئێمە مێتۆلۆژی، مێژوو، كولتوور‌و سۆسیۆلۆژی كۆمەڵگاكانی میزۆپۆتامیا، باش بیانناسین، پێویستە زانیاری زیاتر لەسەر هەموو بەشەكانی داستانی گیلگامێش‌و هەموو ئەو لایەنانەی كە پێوەندییان پێوە هەیە‌و كۆكراون، بەدەست بخەین
. هەروەها پێویستی بە شرۆڤە‌و رەخنەگرتنیشی هەیە.
داستانی گیلگامێش بۆ یەكەمین جار لە لایەن سومێرییەكانەوە نووسراوەتەوە و لە سەردەمی بابلییەكاندا دوو جار نووسراوەتەوە
. بە دوای بابلییەكانیش، لە سەردەمی كاسیتەكان، لە لایەن نووسەری كوردی كاسیتی وە، بە ناوی سین لەكە ئونونی یەوە جارێكی تر نووسراوەتەوە. هەروەها لە سەردەمی ئاشوورییەكانیش، لە لایەن پاشای ئاشوورییەكان، بە ناوی ئاشوور بانیپالەوە، لە نێوان ساڵەكانی 700و 600 ی پێش زایین كۆكراوەتەوە.
داستانی گیلگامێش لەسەر
12 تابلۆی قوڕ، بە نەخشاندن‌و هەڵكۆڵینەوە نووسراوەتەوە. 60%ئەم داستانە تەرمیم ‌و چاك كراوەتەوە و لێ زانراوە و 40%تر بە هۆی خراپبوونی تابلۆكان، جارێ چاك نەكراونەتەوەو هیچی لێی نەزانراوە. بەگشتی لە 2900 رێزی پێشكەشكراو و هۆنێنراودا پێك هاتووە. ئەم تابلۆیانە بۆ یەكەمین جار لە ساڵی 1855 لە لایەن ئۆستن هەنری لایاردی ئینگلیزی ‌و جۆرج سمیسی فرانسی‌و هورمز رەسامی كوردستانیەوە، لە ئەنجامی هەڵكۆڵینەوە لە پرتووكخانەی پاشای ئاشووریەكان بە ناوی ئاشوور بانیپالەوە لە خۆرسابادا، كە 10 كم نزیكی نەینەوایە، دۆزراوەتەوە.
داستان بە پێداهەڵگوتن بە سەر پاشای ئوروك واتا گیلگامێشەوە دەست پێدەكات
. بە هۆی ئەوەی كە دایكی گیلگامێش خوداوەند و باوكیشی مرۆڤ بوو، بەشێكی گیلگامێش مرۆڤ و دوو بەشی تری خوداوەند بوو. گیلگامێش لە سەردەمی خۆیدا كەسێكی تێگەیشتوو و زانا و زۆر شارەزا بوو. بە پێی داستانەكە، گیلگامێش هەموو ئەو شتانەی كە لە سەر ئەرد و لە نێو دارستان، دەریا‌و چیاكاندا بوو، دەیزانی. گیلگامێش شەڕوانێكی بەتوانا، نەخشەزان بوو وەكوو وەستای ماڵەكان، و لە زۆر هونەری جیاوازدا ناوبانگی هەبوو. ناوبراو هەروەها بە ژەنینی موزیك بەناوبانگ بوو و شارەزاییەكی زۆری لەسەر هەبوو. بەهۆی ئەوەی كە كەسایەتیەكی زۆر بە توانا بوو، دەبێتە پاشای ئوروك و دواتر دەبێتە راوێژكاری دەوڵەت‌و بە تێپەڕبوونی مێژوو دەبێتە سەمبۆلی شارستانییەت.
بە مەبەستی بەرەنگاری كردن لە هێرشەكانی دوژمنانی دەرەوە ، بە بەڕێوەبەری گیلگامێش، دەوروبەری شار، چەند بورجێكی پاراستن دادەمزرێن
. بۆئەوەی كە بەرهەمە كشت‌و كاڵییەكان زیاتر بن، جۆگەی درێژ دروست دەكات. (لە چەمگەڵی درێژ‌و دوور جۆگە ئاوەكان دەیهێنێتە نێو زەوییە كشت‌و كاڵییەكاندا). لە نێو شاری ئوروك‌و دەوروبەری بازرگانی‌و ئاوەدانی پێش دەخات. بۆ پاراستنی ئەم دەستكەوتانەش سیستمی پاراستن ‌و لەشكەری بەهێزتر دەكات. پێوەندی دوستایەتی و بازرگانی لەگەڵ شار‌و ناوەندەكانی دوور‌و نزیكی ئەو كات پێك دێنێ. بەشەكانی تری داستان بە شێوەی ئاواز باس لە بەسەرهاتەكانی گیلگامێش دەكات.
گیلگامێش یەكەمین سەفەری خۆی بۆ هەرێمی كوردەكان ئەوەی كە بە كوردستانی ئێستا ناسراوە، دەست پێدەكات
. داستانەكە بە یەكەمین رووداوی بەناوبانگ كە تێپەڕبوونی گیلگامێشە لە نێو هەرێمی شاخاوی، كە شوێنی نیشتەجی بوونی كوردەكانە، دەست پێدەكرێت. پێش هەموو شتێك، وەكوو یەكەمین رووداو لە رێگای ژنەوە و بە فێڵكاریەوە، ئەنكیدۆ فریو دەدەرێت‌و دەهێندرێتە نێو شاری ئوروك.
ئەنكیدۆ لە نێو دارستان‌و چیاكان، چەم بە چەم، چیا بە چیا ئازاد دەگەڕا‌و و كەسێكی سەربەخۆ و پارێزەری ئاژەڵەكان بوو
. ئەنكیدۆ ئاژەڵەكانی لە نێو دەستی راوچییەكاندا رزگار دەكرد. خواردنی ناوبراو گژ‌و گیا بوو و لەگەڵ ئاژەڵەكان دەچووە سەر ئاو. ئەنكیدۆ هەموو ئەو دارستانگەلەی كە دەكەونە باكووری شاری ئوروك‌و تەنانەت رێزەچیاكانی زاگرۆسیش، هەنگاو بە هەنگا دەیناسی. ئەو سنوورە جوغرافیانە شوێنی ژیانی ئەنكیدۆ بوون. دەستێوەردەرانی دارستانەكانی ئەنكیدۆ و راوچییەكان لە بەرامبەر ئەنكیدۆ نارازی بوون ‌و گلە‌و گازندەی خۆیان دەبردە لای گیلگامێش. لە كوتاییدا توانیان ئەنكیدۆ، لە رێگای ژنێكی خزمەتكار بە ناوی شامات، بهێننە نێو شار و هەوڵی تواندنەوەی كەسایەتی ناوبراویان لە نێو شارستانییەتی شار دەدا. ئەنكیدۆش بەهۆی ئەوەی كە قەت دەسەڵاتی هیچ كەسی نە لەسەر خۆی و نە لەسەر كەسی تردا نەدیبوو، نەیتوانی ئەمە قبووڵ بكات.
كاتێك ئەنكیدۆ دێتە نێو ژیانی شاری ئوروك، دەیهێننە نێو رێزی بەرێوەبەرانی شاری ژێر دەسەڵاتی گیلگامێش
. ئەنكیدۆ ئاگادار دەكرێت كە گیلگامێش شەوی یەكەم بە زۆری لای هەموو ئەو تازە بووەكان دەخەوێت. ئەمەش دەبێتە هۆی تووڕەبوونی ئەنكیدۆ و لە ئەنجامدا شەڕ لە نێوان ئەنكیدۆ و گیلگامێشدا دروست دەبێت. لە دەرەئەنجامی شەڕێكی هاوسەنگ لە رووی هێزەوە، گیلگامێش ئەو كەسەی كە خاوەنی تەكنیكی نوێ‌و هونەری شەڕی ئاقلانەیە، لە هەمبەر ئەنكیدۆدا سەردەكەوێت. دواتر ئەنكیدۆ دان بە دەسەڵاتی گیلگامێش دادەنێت‌و نێوانیان زۆر خۆش دەبێت و ئەنكیدۆ دەبێتە دۆست‌و هاوپەیمانی نزیكی گیلگامێش‌و لە هەمانكاتدا دەبێتە هاوكار‌و راوێژكاری دەستی راستی گیلگامێش و لەگەڵیدا ژیان دەكات. ئەنكیدۆ لەگەڵ گیلگامێش پێكەوە لەسەر سفرەی پاشاكان دادەنیشن و هەموو جورە میوە‌و شەرابێك دەخون و دەخۆنەوە. شەوەكانیان بە خۆنیشاندانی ژنان‌و هەڵپەركێ‌و دانسەكانیان تێپەڕ دەكەن. ئەنكیدۆ بەم شێوەیە دەكەوێتە نێو تۆڕی هاوكاریكردن لەگەڵ گیلگامێش‌و دەبێتە پێشەنگی داگیركردنی هەرێمەكانی دەوروبەری میزۆپۆتامیای سەرێ كە دبێتە كوردستانی ئەمرۆیی‌و تاڵانی دەكەن.
همبابا، سەرۆك‌و گەورە دەسەڵاتداری هۆزی چیایی، پارێزەری دارستان‌و چیاكانی كوردەكان، بە هاوكاری ئەنكیدۆی هاوپەیمانی گیلگامێش دەكوژرێت
. دوای كوشتنی همبابا، شوێنی هۆزە چیاییەكان كە لەوكاتەدا تاكوو ئێستا شوێنی كوردەكانە، تاڵان دەكرێت وگشت دەوڵەمەندی‌و بەرهەمەكانی ئەم هەرێمە لە بەرهەمگەلی كشت وكاڵییەوە بگرە تاكوو دەگاتە دارستانەكان، بە زۆری دەخەنە ژێر دەسەڵاتی خۆیان. خوای ئاو بە ناوی ئەنلیل، كە همبابایی كردبووە بەرپرسی پاراستنی دارستانەكان، بە بیستنی كوشتنی ناوبراو زۆر پەرێشان‌و نارەحەت‌و توڕە دەبێت. پاش ئەم رووداوە گیلگامێش ناوبانگی بڵاو دەبێت‌و خودای ژن بە ناوی ئشتار داوای پێكهێنانی ژیانی هاوبەش لەگەڵ گیلگامێش دەكات، بەڵام گیلگامێش رازی نابێت‌و قبووڵی ناكات، ئشتار ئەم كارەی گیلگامێش وەك بێ حورمەتی و سووكایەتیەك بە نیسبەت خۆیەوە دەزانێت، بۆیە داوا لە باوكی خۆی واتە خواداوەند ئانو دەكات كە تۆلە لە گیلگامێش بستێنێت.
پاش ئەوەی كە گیلگامێش ئنسیاتیڤی رێوەبەریی، زۆر بەكار دێنێ لە نێوان گیلگامێش‌و خوداوەندەكانی تردا شەڕ دەست پێدەكات
. ئانۆ خوای ئاسمانەكان بە مەبەستی تۆڵە كردنەوە و لەناوبردنی گیلگامێش، گای پیرۆز دەنێرێت بۆ گیانی گیلگامێش‌و ئەنكیدۆ. گیلگامێش بە هاوكاری ئەنكیدۆ گای پیرۆز دەكوژن. لەسەر كوشتنی گای پیرۆز سەرجەم خوداوەندەكان توڕە دەبن و پێكەوە بڕیاری كوشتنی گیلگامێش‌و ئەنكیدۆ دەدەن. پاش ماوەیەك ئەنكیدۆ دەكەوێتە بەر بڕیاری مەرگی خوداكان‌و دەمرێت. بەڵام بە هۆی ئەوەی كە بەشێكی گیلگامێش خوداوەند بوو و لە گیانیدا خوێنی خوداوەند هەبوو، ئەم فەرمانە لەسەر ئەو جێبەجێ نەدەبوو و بڕیاری كوشتنی گیلگامێش سەری نەگرت. دوای ئەوەی كە بڕیاری كوشتن بەسەر ئەنكیدۆدا لە لایەن خوداوەندكاندا جێبەجی دەكرێ و ناوبراو دەمرێ، گیلگامێش زۆر تۆڕە و خەمبار دەبێ‌و مردنی دۆستی خۆی باوەڕ ناكات. گیلگامێش بۆ ماوەی چەندین رۆژ رێگا نادات كە لاشی ئەنكیدۆ لە شوێنی خۆی هەڵبگیرێ‌و بشاردرێتەوە. رۆژ‌و هەفتە تێپەڕ دەبن و و گیلگامێش نازانێت چی بكات، زۆر پەریشە‌و غەمبار دەبێت. ئەو قەت باوەڕی نەدەكرد كە مەرگ، بەو ئاسانییە دوستەكەی لێ جیا بكاتەوە. لە كوتاییدا لە رێ‌و رەسمێكی بەشكۆ و گەورەدا و بە بەشداری زۆربەی خەڵكی شاری ئوروك، ئەنكیدۆ رادەستی خاك دەكرێت.
مردنی ئەنكیدۆ دەبێتە هۆی دروستبووتی فیكری خراپ لە لای گیلگامێش‌و دەچێتە نێو فیكر‌و ئۆقرە ناگرێت
. دەترسێ كە ئەویش رۆژێك وەكوو ئەنكیدۆ بمرێ. مردنی دوستی، تووشی بیركردنەوەی قووڵی دەكات. لەسەر مردنی دوستی خۆی هەم خەمبارە و هەم دەترسێ كە رۆژێك مەرگ ئەویش لە جیهان جیا بكاتەوە.
گیلگامێش بۆ ئەوەی كە نەمرێ، دەست بە هەوڵدانی زانستی گەورە بۆ ژیانی هەتاهەتایی دەدات
. بەتایبەتی دەست دەكات بە گەڕان بە دوای نهێنی مانەوەی هەمیشەییدا. لەم نێوەدا ریش سپی و زانایی كوردان بە ناوی شوترووك ناهوندا دێت بۆ نێو شاری ئوروك، بۆ لای گیلگامێش. ناهوندا و گیلگامێش لەسەر زۆر بابەتی وەكوو دروستبوونی زەوی، مرۆڤ، بەهەشت، جەهەنەم، رەشەبا‌و گیایی هەرمانی‌و رەمزی ژیانی هەرمانی گفتوگۆیان كرد. گیلگامێش لە شوترووك ناهوندا زۆر شت فێر دەبێت ‌و زانیاری زۆر باش بەدەست دێنێ. بە پێی ئەو زانیارییانەی كە لە شوترووك ناهوندای وەرگرتبوو، روودەكاتە وڵاتی بەهەشت كە دیلمۆنیشی پێ دەگوترا.
لەو داستانەدا كە سەر ئەو تابلۆیانەی كە بە قوڕ دروست كراون، زۆرباس لە سەفەرەكانی گیلگامێش دەكات
. واتە مرۆڤ دەتوانێت بڵێت كە بەشێكی زۆری داستانەكە تەرخان كراوە بۆ سەفەرەكانی گیلگامێش. گەڕان بۆ دوای ئەو گیایەی كە ژینی هەرمانی پێدەبەخشێ. كاتێك دەگاتە وڵاتی پشت چیاكان، زیوسوودرا (زیوسوودرا و ئوتنا پشتم، هەردووكیان ناوی جیاوازن و لە داستانی جیاوازدا باس لە كەسایەتی پێغەمبەر نوح دەكەن) دەبینێت. حەزەتی نوح مەرجێكی دەخاتە رووبەرووی گیلگامێش، ئەویش ئەوەیە كە ئەگەر گیلگامێش بتوانێت 6 رۆژ و 9 شەو نەخوێت و هوشیار بمێنێتەوە، دەتوانێت بۆ هەمیشە ژیان بكات‌و قەت نامرێت. بەڵام گیلگامێش لە پێكهێنان‌و جێبەجی كردنی ئەم مەرجەدا سەرناكەوێت‌و بەختی ژیانی هەرمانی و هەمیشەیی لە دەست دەدات. بەڵام بە هۆی نیشاندانی ئەو هەڵوێستە نەرمەی گیلگامێش، دڵی هاوژینی پێغەمبەر بۆی دەستووتێ و نوح رازی دەكات كە شوێن‌و رێگای دیتنی گیای دووبارە گەڕاندنەوەی گەنجیتی و مانی هەردەمی پێشانی گیلگامێش بدات. گیلگامێش گەڕان‌و سەفەری خۆی درێژە پێدەدات تاكوو لە كوتاییدا توانی گیای بەخشینی ژیانی هەردەمی لە ژێر دەریادا بدوزێتەوە. پاش ئەوەی كە بە هاوكاری ئوتنا پیشتم ئەم گیایە بە دەست دەخات، دەگەرێتەوە و روودەكاتە شاری ئوروك. بەڵام بەداخەوە لە رێگای گەڕانەوەدا،كاتێك لەسەر كانییەك، كەمێك دەحەوێتەوە‌و ئاو دەخواتەوە، لەو كاتەدا مارێك دێت‌و گیاكە دەخوات. دوای ئەوە تەنیا وەكوو قارەمان‌و شارەزایەك و وەكوو گیلگامێشی پێشوو كە پاشای ئوروكە، دەگەڕێتەوە، نەك وەكوو كەسێكی خاوەن ژیانێكی هەمیشەیی. كاتێك نزیكی ئوروك دەبێتەوە، لە دوورەوە بورجی شاری خۆی، ئەو بورجەی كە بۆ خۆی دروستی كردبوو، دەبێنێت‌و دەڵێت: تەنیا كارێكی وەكوو دروستكردنی بورجێكی ئاوا گەورە و بەناوبانگ دەتوانێ ناوی مرۆڤ بۆ هەتا هەتایە زیندوو رابگرێ. گیلگامێش دیسان وەكوو پاشا تاكوو كۆتایی ژیانی خۆی، دەسەڵاتداری بەسەر شاری ئوروكدا درێژە پێی دەدات.
زیاتر بزانە ....

پێگەی ژن لە راگەیانەكانی كۆماری ئیسلامی ئێراندا

نووسین: حەمید موختاری
هەنووكە ڕاگەیاندنەكان بەهێزترین ئامرازن بۆ خستنەروو ‌و برەوپێدانی روانگەكان‌و كارامەترین ئامرازن بۆ دزەكردنی فەرهەنگەكان‌و ڕوانگەكان بۆ نێو دڵی كۆمەڵگاكان. هەربۆیە باسە مێدیاییەكان بوونەتە تەوەری ژمارەیەكی زۆر لە باسە كۆمەڵایەتییەكان‌و لەم نێوەدا مژاری "ژن‌و ڕاگەیاندن" لە سەرەكیترین بابەتەكانی بیرمەندان، كۆمەڵناسان‌و بەتایبەتی كاربەدەستانی پرسەكانی ژنان بووە.


لە جیهانی ئەمرۆدا، پێشكەوتنە بەدەست هاتووەكان لە تەكنۆلوژیای زانیاری، پێوەندیی جیهانیی زۆر ئاسان كردووە، بە چەشنێك كە لە سنوورە نەتەوەییەكان تێپەڕ بوونە ‌و كاریگەرییەكی زۆریان خستووەتە سەر سیاسەتە گشتییەكان، روانین ‌و هەڵسوكەوتی مرۆڤەكان، بەتایبەتی منداڵ‌و لاوەكان كە بە بەڕێوەبەری داهاتووی وڵاتەكان دێنە ئەژمار.باوەرمەندن كەمێدیاكان دەتوانن بایەخە بنەڕەتییەكانی شوناسی كۆمەڵگا بخەنە ژێروی كاریگەریی خۆیان. واتە مرۆڤەكان دەتوانن بە بەكارهێنان‌و كەڵك وەرگرتن لە دەزگاكانی ڕاگەیاندن، كاریگەریی ئەرێنی‌و نەرێنی بخەنە سەر بیروبۆچوونەكانی خەڵك. كەواتە دەتوانین بڵێین كە مێدیاكان رۆڵێكی بنەڕەتی‌و كاریگەریان هەیە لەسەر پێوەندیی كۆمەڵایەتی‌و گۆرینی روانگەی تاكەكانی جڤاك

ئەمرۆكانە ژنان هەم لە كۆمەڵگا سەرمایەدارەكان و هەم لە كۆمەڵگا باوك سەردەستەكان مافیان پێشل دەكرێ و بە شێوازی جوراوجور بێ حورمەتی بە كەسایەتیان دەكرێ. واتا هەر كۆمەڵگایك بەپێی پێكهاتەی فیكری خۆی و بەرژەوەندی خۆیان، سووكایەتی بە ژنان دەكەن و ژنان وەكوو كەرەسەیەك بۆ گەیشتن بە بەرژەوەندییەكانی خۆیان بەكار دەهێنن.

ئێمە دەمانهەوێ لێرەدا چاوخشاندنێكی كورت بكەین بەسەر پێگەی ژن لە دەزگا راگەیاندنەكانی كۆمەڵگا باوك سالار ‌و دواكەوتوەكاندا، كە كۆمەڵگای ئێمەش لە خۆی دەگرێت.

كۆمەڵناسان لەسەر ئەو باوەڕەن كە رۆڵی گشتیی راگەیەنە گشتگیرەكان، لە وڵاتانی لەحاڵی پەرەسەندندا، لەبەرچاونەگرتنی هێز‌و تواناییە مرۆییەكانی ژن‌و سەلماندی لاوازی ‌و بێ توانایی ژن لە گۆڕەپانە جواروجورەكانی ژیانە. ئەم كارەی میدیاكان، كاریگەریی زۆر نیگەتیڤی هەیە لەسەر پێشكەوتن‌و بەرەوپێشچوونی كۆمەڵگا و دەبێتە هۆی دروستبوون‌و برەوسەندنی روانگە هەڵەكان بەرامبەر بە ژنان.

دەسەڵاتدارانی كۆمەڵگا پیاوسالارەكان، هەوڵ دەدەن كە لە رێگای بەكارهێنانی دەزگاكانی ڕاگەیاندن، پێمان بلێن كە ژنان توانایی‌و شیانی بەڕێوەبردنی ولاتیان نیە ‌و دەبێ تەنیا رۆڵگەلێكی وەك هاوژین، دایك، ژنی ماڵ ‌و ... بگێڕن ‌و لە سیستمێكی باوك سالاردا، ژن جگە لەمانە هیچ چارەنووسێكی دیكەی نیە. ئەم چەشنە ڕاگەیەنانە، شێوازی گێرانی ئەم چەشنە رۆڵانە فێری ژنان دەكەن ‌و هەوڵ دەدەن ئەم شتانە بۆ ژنان، وەكوو شتێكی ئاسایی نیشان بدەن.

لە روانگەی فمینیستەكانەوە، پێشاندانی ئەم چەشنە دیمەنانە لە ژنان لە نێو راگەیەنە گشتییەكاندا، بێچمێكی ئیدئۆلوژیكی‌یە بەمەبەستی درێژەدان بە پێوەندییەكانی پیاوسالاری.

لە ڕاگەیەنەكانی سیستمە پیاوسالارییەكاندا، پیاوەكان وەكوو مرۆڤێكی دەسەلاتدار، زاڵ و سەركەوتوو، چالاك و هێرشبەر نیشان دەدرێَن و زۆر رۆڵی جوراوجور و گرینگ، كە سەركەوتن تێیادا تەنیا بەستراوە بە شارەزا بوون، باوەڕ بەخۆبوون، پسپۆڕ بوون، لێهاتوویی‌و لۆژیكی (مەنتق) بوون. كەچی لە بەرامبەردا ژنان زیاتر وەكوو كەسانێكی ملكەچ، ژێردەست، پاسیڤ، ناچالاك و بێ بایەخ نیشان دەدرێن و زیاتر لە كارە لاوەكی و ماندووكەرەكاندا،دەردەكەون. راگەیەنەكان بە نیشاندانی ژنان‌و پیاو لەم رۆڵانەدا، دەیانهەوێ هەقیقەتی رۆڵە رەگەزییەكان‌و نابەرامبەریی جینسی بسەلمێنن.

سەرەڕای هەبوونی رۆڵی جیاواز ‌و هاوكاریی بەردەوامی ژنان لە جیهانی لە حاڵی گۆڕاندا، راگەیەنەكانی سیستمە باوك سالارەكان، وێنەیەكی بەرامبەر لە ژنان و پیاوان پێشكەش ناكەن. ئەم توند‌و تیژییە و نیشاندانی رۆخساری نالەبار و سووك لە ژنان كە لە راگەیەنەكانیاندا بڵاو دەكرێنەوە، كاریگەریی نەرێنی دەخاتە سەر ژنان‌و چالاكییە كۆمەڵایەتییەكانیان. لە لایەكی ترەوە ئەو بەرنامانەی كە لەسەر رۆڵی نەریتیی ژنان جەخت دەكەن، دەتوانن هێرشبەرو مەترسیدار بن لەسەر چالاكییەكانی ژنان.

بەشدارنەبوونی ژنان لە راگەیاندنەكاندا، لەبەر نەبوونی توانایی یان ویستیان نیە، بەڵكوو هۆكارەكەی دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی كە دەسەڵاتدارن بە ئەنقەست ویستوویانە ژنان لە مەیداندا دەربكەن. ئەگەر ئێمە سەرنج بدەینە ئەو بڵاوكراوە و كۆڤارانەی تایبەت بە ژنان لە وڵاتانی وەكوو ئێران، دەبینین كە زۆربەی نووسراوەكانیان، بڵاوكردنەوەی زانیاری درۆیینە سەبارەت بە ژنان. ئەم بڵاوكراوانە بە چاپ كردنی بابەتگەلێكی وا، هەوڵ دەدەن هەروا بەتەواوەتی رۆڵی نەریتیی ژنان بپارێزن. ئەوان لە بابەتەكانی خۆیاندا ستوونی تایبەت و بابەتگەلێكی تایبەت بە چوونیەتی چێشت لێنان، جل دوورین، پێوەندی ژن‌و پیاو، چۆنییەتی منداڵ بەخێو كردن... فێری ژنان دەكەن. بەداخەوە خوێنەرانیش بە هۆی ئەوەی كە بۆ خۆیان بەم شێوەیە ژیان دەكەن و بەتەواوەتی پێرەوەی لە بەها پیاوسالارییەكان دەكەن، لە بابەتەكانی ئەم بڵاوكراوانە پێشوازی گەرم دەكەن‌و بەردەوام چاوەرێ دەرچوونی ژمارەی تازەی ئەم بڵاوكراوانەن.

لێرەدا پرسیارێك دێتە گۆڕێ، كە بۆ چی راگەیەنەكان ئەم كارانە دەكەن، كەچی لە حاڵێكدا ئەوان دەتوانن كاریگەرییان هەبێ لەسەر گۆڕینی بیروبۆچوونی خەڵك بە شتی ئەرێنی.

ئەگەر بێین‌و لێكۆڵینەوە بكەین لەسەر بەرپرسانی ئەم راگەیەنانە، دەبینین كە سەرجەم بەرپرسانی راگەیەندنە سەرەكییەكان پیاوە دواكەوتوو ‌و مێشك وشكەكانن و لەراستیدا راگەیاندن وەكوو ئامرازێك بەمەبەستی تەزریق كردن و سەپاندنی بیروبۆچوون‌و ئیدئ‌ولۆژییە دواكەوتووەكانی خۆیان بەسەر ڕای گشتیدا بەكار دێنن‌و ئەتوانین بلێین كە تا ئاستێكی زۆریش توانیویانە لەم بوارەدا سەركەوتوو بن.

چوونكە ئەم جۆرە حاكمانە ناتوانن دان بە مرۆڤبوون و یەكسانی لەگەڵ رەگەزی بەرامبەری خۆیاندا بنێن‌و ناچارن بۆ مانی خۆیان كۆمەڵێك مرۆڤی پاسیڤ، نەخوێندەوار و دواكەوتوو لە دەوری خۆیان كۆبكەنەوە تاكوو بتوانن لەسەر دەسەڵات بمێننەوە. كێشەی سەركیش ئەم بەرێوەبەرانەن و بە قەولی برشت، "ئەو كەسەی كە لە هەقیقەت ئاگادار نیە و نازانێت، گەمژە یە، بەڵام ئەو كەسەی كە ئاگاداری هەقیقەتە، بەڵام دەشارێتەوە، جینایەتكارە" تا كاتێك كە دەرفەتی بەڕێوەبەری، بڕیاردان و بەرێوەبردنی راگەیانەكان بەشێوەیەكی یەكسان و بێ لەبەرچاوگرتنی رەگەزەكان، نەدرێتە گشت تاكەكانی كۆمەڵگا، ناتوانین چاوەڕوانی بەدیهاتنی مافی یەكسان لە نێوان ژن‌و پیاو لە سەرجەم بوارەكانی كۆمەڵایەتی،ئابووری، سیاسی و رەگەزیدا بین.

راستی ئەمەیە كە دابەزینی كەسایەتی و روخساری ژنان لە راگەیەنەكانی سیستمە باوك سالارەكاندا، كۆسپێكی گەورەیە لەسەر رێی پێشكەوتن‌و بەرەوپێشچوونی ژنان.

زۆربەی راگەیەنەكان هەوڵ دەدەن ژنان لە بەشداری كردن لەكاروباری كۆمەلایەتی دوور بخەن. ژنان لە فیلمەكاندا یان لە حاڵی گریاندان، یان هاوار دەكەن، یان زۆر پێ دەكەنن، یان زوو فریو دەخۆن و هەندێك جاریش زۆر ملهوڕ وستەمكارن. رۆخسارێك كە بەتەواوەتی دوور لە راستییە. راگەیەنەكان بەهیچ شێوەیەك كار ناكەن بۆئەوەی كە ژنان هان بدەن بێنە ناو كاروباری كۆمەڵایەتی و بەشداری بكەن لە كاروباری سیاسی‌و ئابووری‌و پێشكەوتنی وڵات لە بواری بەرهەمهێناندا.

ئەگەر هات‌و ژنێَكیان لە راگەیاندندا نیشاندا كە لە مەیدانی كۆمەڵایەتیدا سەركەوتووە، ئەم ژنە یان شووی نەكردووە یان بێوە ژنە. ئەمەش بە واتای ئەوەیە كە ژنی سەركەوتوو ناتوانێ هاوكات هەم خاوەنی پێگە‌و هەم بنەماڵە بێت. بەڵام ئایا ئەمە هیچ راستییەكی تێدایە؟! بێ شك نەز ئەگەر ئێمە سەیری رۆڵی ژنان لە وڵاتانی پێشكەوتووی وەكوو وڵاتە رۆژئاواییەكان‌و ئامریكادا بكەین،دەبینین كە شتەكە بەپێچەوانەیە.

ژنانی وەكوو هیلاری كلینتۆن و ئانگلا مێركێل‌و سەدان و بگرە بە هەزاران ژنی تر، ولاتانی زلهێز و پێشكەوتوو ئیدارە دەكەن‌و بەڕێوەی دەبەن. هەر ژمارەیەكی زۆر لەو هێزانەی هاوپەیمانان كە هاتن‌و لە دژی فیداییەكانی سەدام حوسێن شەڕیان كرد‌و لەناویان برد، ژنانی ئەم وڵاتانە بوون.

ئەگەر سەرنجتان بە هەواڵە وەرزشیەكان دابێت ، دەبینن كە راگەیەنەكان زۆر بەكەمی باس لە هەواڵە وەرزشییەكانی پێوەندیدار بە ژنان دەكەن و ژنان شوێنكی ئەوتۆیان لە هەواڵە وەرزشییەكاندا نیە. یان هیچ كاتێ، یان ئەگەر هەشبێ، زۆر بەكەمی دەنگی ژنە گۆڕانی بێژەكان لەم راگەیەنانەدا بڵاو دەكرێنەوە. كە ئێران یەكێك لەم وڵاتانەیە.

لە كۆتاییدا دەبێ بگوترێ كە گۆڕینی روانگە‌و داب‌و نەریتەكانی نەوەكان كارێكی ئاسان نییە. بۆیە دەبێ هەموومان پێكەوە، بەتایبەتی رۆشنبیرانی كۆمەڵگای ئێمە لە هەموو رێگایەك بەمەبەستی بەرەنگاری كردن لە دژی ئەم ئیدئۆلۆژیە راوەستن. رۆشنبیران دەبێ بە پێك هێنانی زەخت‌و گڤاش بۆ سەر دەوڵەت ناچارییان بكەن رێز لە كەسایەتی ژن بگرن‌وئەم خالانەی خوارەوە جێبەجێ بكەن تاكوو دەرفەتی هاتنیان بۆ نێو گۆڕەپانی كاروباری سیاسی‌و ئابووری‌و كۆمەلایەتی‌و راگەیاندنیدا برەخسێنێن.

1ـ گۆرینی یاسای بنەرەِتی لە پێناو بەرژەوەندی مرۆڤایەتیدا و دان پێدانان بە مافی یەكسانی ژن‌و پیاو لە هەموو بوارەكانی سیاسی، كۆمەڵایەتی، ئابووری، ڕاگەیاندن‌و سەرجەم بوارەكانی دیكەی ژیان.

2ـ بوار رەخساندنی یەكسان بۆ بەشداری كردنی ژنان لە كار‌و باری راگەیاندندا.

3ـ دانی رۆڵگەلی جیاواز و شیاو بە ژنان لە راگەیەنەكاندا.

4ـ رێگەدان بەمەبەستی بەشداریكردنی ژنان لە دەزگا راگەیەنەكاندا، بەتایبەتی لە بواری بەرێوەبەری، بەرنامە داڕشتن، فێركاری‌و پەروەردە.

5ـ پێشگیری لە بڵاوبوونی ئەو بەرنامانەی كە تێدا بێ حورمەتی بە كەسایەتی ژن كراوە.

6ـ هاندانی ژنان بەمەستی هاتنیان بۆ نێو كاروباری راگەیاندن.

7ـ دانانی رێكخراوە چاوەدێرەكان، بەمەستی چاوەدێریكردنی راگەیەنەكان‌و گفتگوكردن لەگەڵیان سەبارەت بە پێداویستی ‌و مەسەلەكانی پێوەندیدار بە ژنان.

8ـ هاندانی راگەیەنەكان بەمەبەستی پێشكەشكردنی روخسار و وێنەیەكی یەكسان لە ژن‌و پیاو لە مێدیاكاندا.

9ـ دانانی بەرنامەی تایبەت بە ژنان، بەمەبەستی ئاگاداركردنیان لە مافە سروشتی‌و یاساییەكانیان.

نووسینەكەم بە هێنانی وتەیەكی شەهید دكتور قاسملوو، كۆتایی پێ دێنم كە دەڵێت: پێشكەوتنی هەر كۆمەڵگایەك بەستراوە بە ئاستی رۆشنبیری و خوێندەواری ئەم كۆمەڵگایەو دێمۆكراسیش بێ بوونی ئازادی ژن، هیچ واتایەكی نیە
زیاتر بزانە ....