بەڵام لە قۆناغی یەكەمدا بەپێویست دەزانم پێش ئەوەی كە باس لە شاری ئەلیكترۆنیكی بكەینو تایبەتمەندییەكانی بخەینەروو، پێشتر باسێكی كورت لەو تەكنولۆژیایە كە بناغەی پێكهێنانی ئەم شارە یە واتە ئینتەرنێت، بكەین.
ـ پێناسەی ئینتەرنێت:
وشەی ئینتەرنێت (Internet) لە رووی زمانەوانییەوە لە دوو بەش پێك هاتووە، یەكەمیان Inter بە واتای چوونە ناو و Net بە واتای تور كە لە دەستەواژەی (International Network) واتە توڕی زانیاری جیهانییەوە وەرگیراوە. ئینتەرنێت بە گەورەترین سیستەم دێتە ئەژمار كە تاكوو ئێستا بە دەستی مروڤ بەرهەم هێنراوە. ئەم توڕە گەورەییەی جیهانی كە لە سالی 1960 لە لایەن یەكێك لە ئەندازیاراتی وەزارەتی بەرگری ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئامریكاوە بەرهەم هێنراو توانیان كۆمپیوتەری زانكۆی كالیفورنیا بیبەستنەوە بە كۆمپیتوری ناوەندی پەیمانگای ستانفورد بو لێكۆلینەوەكان لە نزیك Palo Alto و تەنیا چەند كومپۆتری پێكەوە دبەستو لە رووبەرێكی تەسك دا بەكار دەهات، پاشان لە ماوەیەی كەمدا هێدی هێدی پەرەی سەند تاكوو لە سەرەتاكانی ساڵی 1990زایینی، ئینتەرنێت وەكوو تورێكی گشتیو جیهانی لێهات.
بۆیە ئەمرۆكانە زۆرن ئەو وڵاتانەی كە ئینتەرنێت بەكار دەهێنن بە مەبەستی پێشكەشكردنی خزمەتگوزاری راپەراندنی كاروباری ئیداریو حكوومی، ئەمەش كاریگەرییەكی زۆری هەبووە لەسەر كەم كردنەوە كات و راپەراندنی كاروباری وڵاتیان بە كوالیتیەكی زۆر بەرزەوە. وڵاتگەلێك كە كارەكان بەشێوەیەكی كۆمپیۆتەری ئەنجام دەدرێن و لە شێوازی سونەتی بوون خۆی دوور دەخەن. ئێستاكانەش بەشێكی زۆر لە شارەكانی وڵاتان، نەمازە وڵاتە پێشكەوتووەكان بە شیوەی كۆمپیوتەری بەرێوە دەچن، بەڵام شارێكی ئەلیكترونی بریتییە لە شارێكی 24 كاتژمێری، شارێك كە بە شێوەیەكی 24 كاتژمێری خزمەتگوزاری پێشكەشی وڵاتیان دەكات.
ئەوەی كە لێرەدا مەبەستمانە باسی لێبكەین بوونی رۆلی ئینتەرنێت و تەكنولۆژیایی سەردەمە لەسەر راپەراندنی كاروباری حكوومیو پێكهێنانی حكوومەتێكی ئەلەكترونیكی لە وڵاتەكەمان واتە كوردستان. هەرچەند ئینتەرنێت خاوەن تایبەتمەندگەلی زۆر بەهێز و بەسوودە و دەتوانێت یارمەتیدەریكی زۆر باش و پوزەتیڤ بێت بۆ پێشكەشكردنی خزمەتگوزاری بۆ وڵاتیان و پێشخستنی وڵات، كەچی بەداخەوە هێشتا ئەم تەكنولۆژیایە نەیتوانییە لە وڵاتی ئێمەدا رۆلی خۆی بە باشی ببینێت، ئەمەش بۆتە هۆی درۆست بوونی چەندین كەندو كوسپ لەبەردەم پێشكەشكردنی خزمەتگوزاری و پێشخستنی وڵات لە هەموو لایەنێكی ئابووری، سیاسی، كۆمەڵایەتی، كولتووریو....
ـ پێناسەی شاری ئەلیكترۆنیكی:
شاری ئەلیكترونیكی بریتییە لەو شارەی كە گشت كاروبارەكانی وڵاتیان وەكوو خزمەتگوزایو سرویسە دەوڵەتییەكانو رێكخراوەكانی بەشی تایبەتی بەشێوەیەكی Online و 24 كاتژمێری لە 7 رۆژی حەوتوودا و بە كوالیتیو ئەمنیەتێكی بەرزەوە و لە رێگای بەكارهینانی ئامرازەكانی تەكنولۆژیایی زانیاریو پێوەندیكردن ئەنجام دەدرێت. یان بە واتەیەكی تر دەتوانین بڵێن كە لە شارێكی ئەلیكترۆنیكی گشت خزمەتگوزارییە پێویستەكانی هاوڵاتیان لە رێگەی تورەكانی گەیاندنی زانیاری دابین دەبێت.
بەم شێوەیە ئیتر هیچ پێویستییەك بە حەرەكەتی فیزیكی وڵاتیان بۆ بەدەستخستنی خزمەتگوزارییەكانی دەوڵەتو ناوەندەكانی تایبەتی نامینێ. لەم شارە ئەلیكترونیكییەدا ئیدارەكانی دیجیتالی جیگری ئیدارەكانی فیزیكی دەبنو دەزگاكانی وەكوو شارەوانی، گواستنەوە و وەزارەتی پەروەدە، وەزارەتی خوێندنی باڵا،.... زۆربەی خزمەتگوزارییەكانی خۆیان بە شێوەیەكی مەجازی یان بە بەكارهێنانی ئەو ئیمكاناتانەی كە ICT دەخاتە بەردەستیان، پێشكەشی وڵاتیانی خۆیان دەكەن.
لە شارێكی ئەلیكترۆنیكیدا گەیشتنی ئەلیكترۆنیكی وڵاتیان بە شارەوانی، ئیدارەكانی دەوڵەتی، بونگاهەكانی ئابووریو گشت خزمەتگوزارییەكانی كولتووریو تەندرۆستی شاری بە شێوەیەكی 24 كاژمێری دابین دەكرێت.
هەڵبەت شارێكی ئەلیكترۆنیكی داهێنان یان پیشنیارێكی نوێ نییە، بەڵكوو راستییەكە كە بەپێی پێویستی جێگای خوی دەكاتەوە، ئەگەر ئێمە ئەمرۆ چاوەكانمان لەسەر ئەم پێویستیە بیبەستینو پشت گوی بخەین، سبەرۆژی دەبێ بە دانی نرخێكی زۆرتر هەنگاو بۆ جیبەجیكردنی ئەم پێویستەیە هەڵگرین.
ـ هاوڵاتی ئەلیكترونیكی:
كەسێك كە كە توانایی بەكارهینانی تەكنولوژیایی زانیاری لە پێناو جیبەجیكردنی كاروباری رۆژانەی خۆیدا هەبێ و بتوانێت لە خزمەتگوزارییە ئەلیكترۆنیكیەكانی شارێكی ئەلیكترۆنیكی كەڵك وەربگرێت.
ـ تایبەتمەندییەكانی شاری ئەلیكترۆنیكی:
شارێكی ئەڵێكترۆنیكی چەندین تایبەتمەندی باشی هەیە كە ئێمە لێرەدا ئاماژە بە گرینگترینیان دەكەین. لە شارێكی ئەلێكترۆنیكیدا:
ـ كاری هاولاتیان ئاسانتر دەبێت.
ـ ئەگەر كارەكان لە نێو ماڵدا ئەنجام بدرێت، ترافیك كەمتر دەبێت ئەمەش یارمەتیدەرە بۆ كەمبوونەوەی ئاسیتی پیسبوونی ژینگە.
ـ خێرایی كار بەرزدەبێتەوە.
ـ شار خەلەوەتر دەبێت و رەنگە بە جورێن كوالیتی ژیانی خەڵك باشتر بێت.
ـ دیقەت و وردبوون لە كارەكان زیاتر دەبێت.
ـ گەندەڵی ئیداری كەم دەبێتەوە.
ـ پاشكەوتكردنەوەی كاتو هێز.
ـ زیادبوونی سەرمایەدانان لە ئەنجامی فراوانبوونی پێوەندییە جیهانییەكان.
ـ پاشكەوتكردنەوە سووتەمەنی وەكوو بەنزینو گازوییل
ـ زیادبوونی دەرفەتی كارو باشتربوونی سیستەمی رێوەبەری.
ـ پێشكەشكردنی خزمەتگوزاییەكان بەشیویەكی باشتر.
ـ دابەشكردنی دادپەروەرانەی ئیمكاناتو كەرەستەكان.
هەروەها لە گرینگترین كاریگەرییەكانی كولتووری شاری ئەلیكترونیكی بریتیین لە:
ـ گەیاندنی زانیاری
ـ بڵاوبوونەوەی بڵاكراوە ئەلیكترونییەكان بۆ هاوڵاتیان.
ـ پەروەردەكردنی مەجازی
ـ پێكهێنانی كتێبخانەی دیجیتاڵی.
ـ بەرزكردنەوەی ئاستی خوێندەواری.
ـ چالاكییەكانی شاری ئەلیكترونیكی:
زۆربەی ئەو چالاكییانەی كە لە شارە نورماڵەكاندا ئەنجام دەدرێت، دەكرێ لە شارە ئەلكیترونییەكانیشدا ئەنجام بدرێت و تەنانەت دەتوانیین بڵین كە لە شارە ئەلیكترونییەكاندا ئەم كارانە بە شێوەیەكی راحەترو ئاسانتریش ئەنجام دەدرێن. هەندێك لە چالاكییەكانی شارێكی ئەلیكترونیكی بریتین لە:
1ـ چالاكییە بانكییەكان: وەكوو دانی فاكتوری پارە، هەڵگترنی پارە لە بانكو گواستنەوە پارەو ...
2ـ چالاكییە ئیدارییەكان: وەكوو تۆماركردنی بەڵگەكان، داواكردنی پاسپۆرتو...
3ـ چالاكییە بازرگانییەكان: وەكوو كڕینو فرۆتنی شمەك، میوزیك، فیلمو خواردەمەنییەكان
4ـ بەدەستخستنی زانیاری: هەواڵ، رۆژنامەكان، بڵاوكراوەكان، رەوشی كەشو هەوا، ترافیكی شار، كاتژمێری فڕینی باڵافرەكانو...
5ـ چالاكییە زانستییەكان: لێكۆلینەوە سەبارەت بە پرۆژەكان، بەدەستخستنی وتارەكان، بەدەستهێنانی سەرچاوەكانی جێگای باوەر، كتێبخانەكانو كتێبەكانو نووسراوە نوێیەكان.
6ـ چالاكییە پەوەردەییەكان: قۆتابخانە، زانكو و گشت ناوەندەكانی تری پەروەردەهی.
7ـ چالاكییە سیاسییەكان: بەشداریكردن لە هەڵبژاردنەكان، دانی پیشنیار بۆ پەرلەمان.
8ـ چالاكییەكانی سەفر: كرینی بلیتی سەفەر، دابینكردنی ژووری هوتیلو بەكرێ گرتنی ئوتومبیل.
9ـ گەران بە دوای كار و داواكردنی كار: ئاگاداربوون لە دەرفەتەكانی كاری، پڕكردنی فورمی داواكردنی كار، ناردنو وەرگرتنی ئەنجامی.
10ـ چالاكییە دەرمانییەكان: سەردانكردنی پزیشك، بەدەستخستنی زانیاری نوی پزیشكی.
ـ بەربواری شارێكی ئەلیكترونیكی:
شارێكی ئەلیكترونیكی بە شیوەیەكی ئیدەئال لە ژێر سایەی دەولەتێكی ئەلیكترۆنیكی پێك دێت. لەم شارەدا هاوڵاتیان بۆ بەدەستخستنی پێویستییەكانیان، لەگەڵ ناوەندگەلی جواروجور پێوەندی دەگرن. لەم شارەدا بە بەهۆی ئەو پێشكەوتنەی كە لە IT و ICT پێك هاتوون، پێوەندییەكان لە رێگای ئەلیكترونیكیەوە ئەنجام دەدرێن. لەم شارەدا دەتوانین بە بەكارهێنانی ئەو كۆمپوترەی كە لە ماڵدا هەمانە، لەگەڵ یەكێك لە سەنتەرەكانی گەیاندنی زانیاری لە هەر كاتو شوێنێكدا پێوەندی بگرینو زانیاریو خزمەتگوزارییە پەروەدەییەكان، ئیداری، تەندروستیو... بەدەست بخەین.
ـ دروستكردنی شارێكی ئەلیكترونیكی:
بۆ دروستكردنی شارێكی ئەلیكترونیكی پێویستیمان بە جیبەجیكردنی چەند هەنگاوگەلێكە كە بریتین لە:
ـ پێویستە لێكولینەوەیەكی قوول سەبارەت بە كەرەستە و پیتانسیلەكانی كۆمەڵگا ئەنجام بدرێن، لەم پێوەندییەدا كەڵك وەرگرتن لە ئەزموونەكانی جیهانیش كاریگەری باشی هەیە.
ـ گەشپێدانی ژێربەناكان و پەروەردەكردنی كارمەندەكانی ئیدارەكان یان رێكخراوەكانو ئامادەكردنیان بە شیوەیەكی پرۆفشوناڵ تاكوو بتوانن خزمەتگوزارییە ئەلیكترونییەكان پێشكەشی هاوڵاتیان بكەن.
ـ بەرێوەبردنی چالاكی بۆ پەروەردەكردنی وڵاتیان و بەكاربەرانی شاری ئەلیكترونیكی وەكوو چوونییەتی بەكارهێنانی كۆمپیوتەر و ئینتەرنێت بەمەبەستی كەڵك وەرگرتن لە خزمەتگوزارییە ئەلیكترۆنییەكان.
ـ پێشكەشكردنو فراوانكردنی خزمەتگوزارییەكان بۆ هاوڵاتیان لە سەر توڕی ئینتەرنێت.
لە كوتایی دەبێ داوا دەكەین كە حكوومەتی هەرێمی كوردستان هەموو هێزی خۆی لەم پێوەندییەدا بەكار بخاتو هاوڵاتیانیش دەبێ ئامادەبوونی خۆیان بە مەبەستی پشتیوانی كردنو كەڵك وەرگرتن لەم ئیدەیە نیشان بدەن و رێوەبەران دەبێ لە ژمارەیەكی زۆر لە هێزی مرۆڤی پسپۆر و شارەزا هەڵبژێردێن. دروستبوونی هەر چەشنە گرفتێك لە هەربەشێكی ئەم پرۆژەیە، پرۆژەكە بەرەرووی كێشە دەكات.
سەرچاوەكان: كتێبی " مبانی اطلاع رسانی ،مدرس : شفیع بهرامیان